Cümlenin ögeleri belli bir sıra içinde bulunur. Önce temel öge olan yüklem ve özne bulunur. Daha sonra yardımcı ögeler (tümleçler) bulunur.
Yüklem: Cümlede yargı bildiren çekimli bir eylem ya da ek-eylemle çekimlenmiş ad soylu bir sözcük ya da söz öbeğidir.
Önümüzdeki hafta seni ararım. / çekimli eylem
Büyük ablası da öğretmenmiş. / ek-eylemle çekimlenmiş ad
Yüklem kurallı cümlelerde sonda, devrik cümlelerde başta ya da ortadadır.
Seni andım dün gece.
Sensin içimdeki yangının tek nedeni.
Yüklem birden çok sözcükten (ad tamlaması, sıfat tamlaması, deyim, ikileme, birleşik eylem...) oluşabilir.
Ağaçtaki erikler, kırmızı kırmızıydı. / ikileme
Çocuğum istediği basit bir oyuncaktı. / sıfat tamlaması
En son sığınacağı yer babasının eviydi. / ad tamlaması
O şehirde çok mutlu olmuştuk. / birleşik eylem
Yine küplere binecek annen. / deyim
Yüklem doğru olarak bulunduktan sonra özne bulunur.
Özne: Yüklemle belirtilen işi, hareketi yapan, gerçekleştiren varlıktır. Özneler daima yalın haldedir, yükleme sorulan kim ya da ne sorusuna yanıt verir.
Sizi Ayşe Hanım aramış. / arayan kim
Bina önümüzdeki ay biter. / biten ne
Bazı cümlelerde özne, biliniyorsa, söylenmez. Bu türden öznelere gizli özne denir.
Kapıyı lütfen kapatın. / siz-gizli özne
Kitaplarınızı yarın gönderiyorum. / ben-gizli özne
Seni de geziye götürecekler. / onlar-gizli özne
Ad cümlelerinde özne yapan değil olandır. Bu tür cümlelerde yüklem öznenin ne olduğunu belirtir.
Babam iyi bir doktordur. / olan kim-babam
Dayanıklı bir malzemedir beton. / olan ne-beton
Yüklem ve özne bulunduktan sonra tümleçler (nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci, edatlı tümleç) bulunabilir.
Nesne (düz tümleç): Öznenin yaptığı işten doğrudan etkilenen ya da eyleme konu olan cümlenin yardımcı ögesidir.
Nesneler ya yalın halde ya da ismin i halindedir.Yalın haldeki nesnelere belirtisiz nesne, i halindeki nesnelere ise belirtili nesne denir.
Belirtisiz nesneler yükleme sorulan ne, belirtili nesneler ise neyi, kimi, nereyi soruları yöneltilerek bulunur.
Sana güncel bir kitap vereyim. / ne-güncel bir kitap- belirtisiz nesne
Selda'yı çok ama çok seviyoruz. / kimi-Selda'yı- belirtili nesne
Mavi çantayı sana vereyim. / neyi-mavi çantayı-belirtili nesne
Ankara'yı pek sevmiyormuş. / nereyi-Ankara'yı-belirtili nesne
Dolaylı tümleç (yer tümleyici): e, de, ya da den halindeki cümlenin yardımcı ögesidir.
Aldığı eke göre yönelmeli (e), kalmalı (de), çıkmalı (den) dolaylı tümleç adlandırılır.
Yönelmeli dolaylı tümleç: Yükleme neye, kime, nereye soruları yöneltilerek bulunur.
Herkes seni bana soruyor. / kime-bana-yönelmeli dolaylı tümleç
Bu çiçeği bu kumaşa işleyelim. / neye-bu kumaşa-yönelmeli dolaylı tümleç
Kalmalı dolaylı tümleç: Yükleme nede, kimde, nerede soruları yöneltilerek bulunur.
Köyde yaşıyor halamlar. / nerede-köyde-kalmalı dolaylı tümleç
Yarın Serdar'da kalacakmışız. / kimde-Serdar'da-kalmalı dolaylı tümleç
Çıkmalı dolaylı tümleç: Yükleme neden, kimden, nereden soruları yöneltilerek bulunur.
Çarşıdan geldik biraz önce. / nereden-köyden-çıkmalı dolaylı tümleç
Bu kitabı da Mehmet'ten aldım. / kimden-Mehmet'ten-çıkmalı dolaylı tümleç
Çorbadan yemiş de böyle olmuş. / neden-çorbadan-çıkmalı dolaylı tümleç
Zarf tümleci (belirteç tümleci): Yüklemi durum, zaman, miktar, yer-yön... bakımından tamamlayan tümleçlerdir.
Yükleme nasıl, ne zaman, ne kadar, nereye, niçin (ne diye, niye, neden) soruları yöneltilerek bulunur.
Eve yürüyerek gitmişler. / nasıl-yürüyerek-zarf tümleci
Dün sizi iki defa aradık. / ne zaman-dün-zarf tümleci
Çok mu beklettim sizi? / ne kadar-çok-zarf tümleci
Konuyu bilmediğim için soruları yanıtlayamadım. / niçin-konuyu bilmediğim için-zarf tümleci
Annemler yukarı çıktı. / nereye-yukarı-zarf tümleci
Not: Nereye sorusuna yanıt veren öge yalın haldeyse zaf tümleci, e halindeyse dolaylı tümleçtir.
Edat (ilgeç) tümleci: Bir soru sözcüğü bir edatla öbekleşiyorsa yanıt veren öge edat tümlecidir.
Okula babamla gittik. / kim ile / babamla / edat tümleci
İzmir'e araba ile gideceğiz. / ne ile / araba ile / edat tümleci
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder